Recentelijk hebben verschillende hoogste bestuursrechters een belangrijke uitspraak gedaan over van de vraag of de bestuursrechter ambtshalve moet beoordelen of een bezwaar- of beroepschrift in een eerder instantie tijdig is ingediend. In uitspraken van 9 juli 2021 (ECLI:NL:CRvB:2021:1500) en 16 juli 2021 (ECLI:NL:HR:2021:1153) hebben zowel de Centrale Raad van Beroep (CRvB) als de Hoge Raad (HR) geoordeeld dat de bestuursrechter deze vraag niet ambtshalve dient te beoordelen. Met deze uitspraken zorgen deze hoogste bestuursrechters voor een koerswijziging in de rechtspraak.
Wat is ambtshalve toetsing?
Tegen de meeste besluiten van bestuursorganen (zoals burgemeester en wethouders) kan in beroep worden gegaan bij de bestuursrechter (rechtbanken). Bij de beoordeling van het beroep kijkt de rechter naar de door partijen aangevoerde argumenten. De rechter houdt zich in principe aan de door partijen naar voren gebrachte argumenten. Soms mag de bestuursrechter echter zelfstandig, dus buiten hetgeen partijen naar voren hebben gebracht om, beoordelen of aan bepaalde wettelijke voorwaarden is voldaan. Dat heet ‘ambtshalve’ beoordeling. Dit mag de rechter alleen doen bij punten die van ‘openbare orde’ zijn. Een punt van openbare orde is bijvoorbeeld of de eisende partij wel belanghebbende is. De rechter mag (of eigenlijk: moet) zo’n punt dus ook beoordelen indien partijen hier zelf niets over naar voren hebben gebracht.
Een wettelijke voorwaarde voor het kunnen indienen van een bezwaar- of (hoger)beroepschrift, is dat deze tijdig worden ingediend. De termijn is in vrijwel alle gevallen zes weken. Lange tijd is in de bestuursrechtspraak geoordeeld dat een bezwaar of (hoger)beroepschrift ambtshalve niet-ontvankelijk moest worden verklaard, zodra sprake was van een termijnoverschrijding bij de vorige instantie. Voorbeeld: als de rechtbank ambtshalve constateerde dat het bezwaarschrift in de bezwaarfase bij de gemeente te laat was ingediend, dan moest de rechtbank het beroep niet-ontvankelijk verklaren. Dit gold ook voor de hoger beroepsrechter die ambtshalve constateerde dat het bij de in eerste aanleg bij de rechtbank ingestelde beroepschrift te laat was ingediend.
Geen ambtshalve toetsing termijnoverschrijding in vorige instantie
In bovengenoemde uitspraken breken de CRvB en de HR met die lijn. Voortaan beoordeelt de bestuursrechter in eerste aanleg niet meer ambtshalve of een bij de gemeente ingediend bezwaar wel tijdig is ingediend, en beoordeelt de hoger beroepsrechter niet meer ambtshalve of een beroepschrift in eerste aanleg wel tijdig is ingediend.
Dit betekent dat de bestuursrechter alleen ambtshalve moet beoordelen of het rechtsmiddel dat bij hem- of haarzelf is ingesteld tijdig is ingediend. Wat in de fase ervoor is gebeurd, is dus voor de bestuursrechter in eerste aanleg en de hoger beroepsrechter niet langer relevant.
Uiteraard dient de (hoger beroeps)rechter wel een eventuele termijnoverschrijding in een eerdere instantie fase te beoordelen, als hij daar door een partij in de procedure op wordt gewezen. In dat geval is van ambtshalve toetsing immers geen sprake.
Zullen de andere hoogste bestuursrechters volgen?
Wij verwachten dat de andere hoogste bestuursrechters (de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State en het College van Beroep voor het Bedrijfsleven) de nieuwe lijn zullen volgen. De uitspraak van de CRvB van 9 juli 2021 is namelijk gedaan door de zogeheten ‘grote kamer’ die bestond uit beide presidenten van de CRvB en het College van Beroep voor het Bedrijfsleven en de voorzitter van de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State. Deze grote kamer is vooral bedoeld om rechtseenheid te bewerkstelligen tussen de verschillende hoogste bestuursrechters.
